🍞 ਮੈਦਾ ਸਿਹਤ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ? ਮਾਹਰਾਂ ਨੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਭਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜ…

ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ ਹਰ ਆਈਟਮ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮੈਦਾ (Refined Flour) ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੀਜ਼ਾ, ਬਰਗਰ, ਪਾਸਤਾ, ਸਮੋਸੇ, ਕੇਕ, ਬਿਸਕੁਟ ਜਾਂ ਬਰੈਡ—ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਮੈਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਸਫੈਦ ਚਮਕਦਾਰ ਪਦਾਰਥ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਸੱਚਮੁੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?

🌾 ਮੈਦਾ ਬਣਦਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ?

ਬਾਲ ਰੋਗ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਸਲਾਹਕਾਰ ਡਾਕਟਰ ਅਰੁਣ ਕੁਮਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਦਾ ਦਰਅਸਲ ਕਣਕ ਤੋਂ ਹੀ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਣਕ ਦਾ ਦਾਣਾ ਤਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ—ਛਿਲਕਾ (bran), ਅੰਦਰਲਾ ਹਿੱਸਾ (endosperm) ਅਤੇ ਜਰਮ (germ)।
ਜਦੋਂ ਕਣਕ ਪੂਰੇ ਦਾਣੇ ਸਮੇਤ ਪਿਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਆਟਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਛਿਲਕਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕ ਪੀਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਦਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ “All Purpose Flour” ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਗਭਗ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਡਾ. ਅਰੁਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,

“ਬੇਸ਼ੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾ ਖਾਣਾ ਸਰੀਰ ਲਈ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬੇਵਜ੍ਹਾ ਡਰਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਦਾ ਕਿਸੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ‘ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”

⚗️ ਮੈਦਾ ਇੰਨਾ ਚਿੱਟਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਣਕ ਦਾ ਰੰਗ ਭੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਦਾ ਇੰਨਾ ਚਮਕਦਾਰ ਸਫੈਦ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਹੈ—ਮੈਦੇ ਨੂੰ ਸਫੈਦ ਕਰਨ ਲਈ “ਬਲੀਚਿੰਗ” ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਡਾ. ਅਰੁਣ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਣਕ ਨੂੰ ਭੂਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਕਲੋਰੀਨ ਗੈਸ ਜਾਂ ਬੈਂਜ਼ੋਇਲ ਪਰਆਕਸਾਈਡ ਵਰਗੇ ਰਸਾਇਣ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅੰਤਿਮ ਉਤਪਾਦ (ਮੈਦਾ) ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ।

“ਜਦੋਂ ਬਲੀਚਿੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਦਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਰੰਗ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।”

🧬 ਕੀ ਮੈਦਾ ਸ਼ੂਗਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ?

ਕਈ ਔਨਲਾਈਨ ਮੀਡੀਆ ਪੋਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਦਾ ਵਿੱਚ ਐਲੋਕਸਨ (Alloxan) ਨਾਮਕ ਕੈਮੀਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ੂਗਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪਰ 2016 ਵਿੱਚ ਮਦਰਾਸ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕੇਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਫੂਡ ਸੇਫਟੀ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਦੇ ਵਿੱਚ ਐਲੋਕਸਨ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਕੈਮੀਕਲ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਅਧਿਐਨ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਐਲੋਕਸਨ ਬਲੀਚਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਸੁਭਾਵਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ—ਇੰਨਾ ਘੱਟ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

“ਚੂਹਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਐਲੋਕਸਨ ਮੈਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਐਲੋਕਸਨ ਨਾਲੋਂ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਗਲਤ ਹੈ।”

🍪 ਮੈਦੇ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ

ਨਿਊਟ੍ਰੀਸ਼ਨਿਸਟ ਧਾਰੀਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ 100 ਗ੍ਰਾਮ ਮੈਦੇ ਵਿੱਚ ਔਸਤਨ 351 ਕੈਲੋਰੀ, 10.3 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, 0.7 ਗ੍ਰਾਮ ਚਰਬੀ, 2.7 ਗ੍ਰਾਮ ਫਾਈਬਰ ਅਤੇ 74 ਗ੍ਰਾਮ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਮੈਦਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਊਰਜਾ ਤਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਫਾਈਬਰ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹਜ਼ਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੇ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

⚠️ ਮੈਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ

ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੈਦੇ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮੋਸੇ, ਭਟੂਰੇ, ਬਿਸਕੁਟ ਅਤੇ ਕੇਕ—ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਚਰਬੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਮਿਲੀ-ਜੁਲੀ ਰਚਨਾ ਮੋਟਾਪਾ, ਸ਼ੂਗਰ, ਹਾਈ ਕੋਲੇਸਟਰੋਲ ਅਤੇ ਹਜ਼ਮ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਡਾ. ਧਾਰੀਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,

“ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੂਗਰ ਜਾਂ ਮੋਟਾਪੇ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਦੇ ਦੇ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਵੱਧ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਦੇ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਹਾਰਮੋਨਲ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।”

🌾 ਮੈਦੇ ਦਾ ਬਦਲ ਕੀ ਹੈ?

ਪੋਸ਼ਣ ਮਾਹਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਣਕ ਦਾ ਆਟਾ, ਬਾਜਰਾ, ਜੌ ਜਾਂ ਰਾਗੀ ਮੈਦੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਵਿਕਲਪ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫਾਈਬਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਵੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਪਰ ਡਾ. ਅਰੁਣ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕਈ “ਕਣਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦ” ਵੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

“ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੈਦਾ ਘਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਦਾਣੇ ਵਾਲਾ ਆਟਾ ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਤਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਭੋਜਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੋ।”

---

🩺 ਨਤੀਜਾ

ਮੈਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੈਦੇ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਖਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਜੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਡਾਇਟ ਵਿੱਚ ਪੀਜ਼ਾ, ਬਰਗਰ ਜਾਂ ਮੈਦੇ ਵਾਲੇ ਸਨੈਕਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਸੰਤੁਲਨ ਹੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਹੈ — ਨਾ ਮੈਦੇ ਦਾ ਅਤਿਸ਼ਯੋਗ, ਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਗ।