ਜਿਗਰ ਜਾਂ ਲਿਵਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਹੈ, ਜੋ ਖੂਨ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਜ਼ਹਰੀਲੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਅੰਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ (Liver Transplant) ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਇੱਕ ਜਟਿਲ ਪਰ ਜੀਵਨ-ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਰਜਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਖਰਾਬ ਲਿਵਰ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਲਿਵਰ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਲੀਲਾਵਤੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਡਾ. ਵਿਭਾ ਵਰਮਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮੈਕਸ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਲਿਵਰ ਐਂਡ ਬਿਲੀਅਰੀ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਡਾ. ਸੁਭਾਸ਼ ਗੁਪਤਾ ਨਾਲ।
ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਦੀ ਲੋੜ ਕਦੋਂ ਪੈਂਦੀ ਹੈ?
ਡਾਕਟਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸਰਜਰੀ ਉਹਨਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਿਵਰ ਬਿਲਕੁਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
- ਲਿਵਰ ਸਿਰੋਸਿਸ (Cirrhosis):
ਜਦੋਂ ਲਿਵਰ ਦਾ ਟਿਸ਼ੂ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਟਿਸ਼ੂ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ, ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਬੀ ਜਾਂ ਸੀ ਵਾਇਰਸ ਜਾਂ ਮੋਟਾਪੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। - ਕੋਲੈਸਟੇਟਿਕ ਲਿਵਰ ਡਿਜ਼ੀਜ਼ (Cholestatic Liver Disease):
ਜਦੋਂ ਪਿੱਤ ਦੀਆਂ ਨਲੀਆਂ ਬੰਦ ਜਾਂ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿੱਤ ਲਿਵਰ ਤੋਂ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ। - ਜਿਗਰ ਦਾ ਕੈਂਸਰ (Liver Cancer):
ਲਿਵਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕੈਂਸਰ ਜਾਂ ਉਹ ਕੈਂਸਰ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਲਿਵਰ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਵੇ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਐਕਿਊਟ ਲਿਵਰ ਫੇਲੀਅਰ (Acute Liver Failure) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਯਾਨੀ ਲਿਵਰ ਅਚਾਨਕ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਤਾਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਈ ਵਾਰ ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਏ, ਈ ਜਾਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸਾਈਡ ਇਫੈਕਟ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਦੇ ਤਰੀਕੇ
ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
- ਮ੍ਰਿਤ ਡੋਨਰ (Deceased Donor Transplant):
ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਲਿਵਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਦਿਮਾਗੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਡਾਕਟਰ ਇਸ ਪੂਰੇ ਲਿਵਰ ਨੂੰ ਮਰੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। - ਜੀਵਤ ਡੋਨਰ (Living Donor Transplant):
ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜੀਵਤ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ — ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ — ਆਪਣੇ ਲਿਵਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਡੋਨਰ ਦਾ ਮਰੀਜ਼ ਨਾਲ ਖੂਨ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਵੈਇੱਛਾ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੇ।
ਡਾ. ਵਿਭਾ ਵਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਡੋਨਰ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਤੋਂ 55 ਸਾਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ — ਡੋਨਰ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ — ਦੀ ਪੂਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਲਿਵਰ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਵੱਧਣਾ (Regeneration Process)
ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਲਿਵਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੁਬਾਰਾ ਵੱਧ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਡੋਨਰ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਲਿਵਰ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 70% ਤੱਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 90% ਤੱਕ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਡਾ. ਸੁਭਾਸ਼ ਗੁਪਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਲਿਵਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਆਕਾਰ ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਜੀਵਤ ਡੋਨਰਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
2024 ਵਿੱਚ, ਕੁੱਲ 952 ਮ੍ਰਿਤਕ ਡੋਨਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਅਤੇ 3,946 ਲਾਈਵ ਡੋਨਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਡਾ. ਸੁਭਾਸ਼ ਗੁਪਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, “ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਅੰਗ ਦਾਨ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਅੰਗ ਦਾਨ ਕਰਨ, ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸੰਭਾਲ
ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਡਾਕਟਰ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਨਵੇਂ ਲਿਵਰ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਓਰਗਨ ਰਿਜੈਕਸ਼ਨ (Organ Rejection) ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦਾ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਨਵੇਂ ਲਿਵਰ ਨੂੰ “ਵਿਦੇਸ਼ੀ” ਮੰਨ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਇਮਿਊਨੋਸਪ੍ਰੈਸੈਂਟ ਦਵਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਓਰਗਨ ਰਿਜੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਲੱਛਣ
- ਜ਼ਿਆਦਾ ਥਕਾਵਟ ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀ
- ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਦਰਦ
- ਬੁਖਾਰ
- ਚਮੜੀ ਜਾਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਪੀਲਾਪਣ
- ਗੂੜ੍ਹਾ ਪਿਸ਼ਾਬ ਅਤੇ ਹਲਕਾ ਮਲ
ਜੇਕਰ ਇਹ ਲੱਛਣ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ, ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ — ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਇਹ ਗੱਲਾਂ
- ਮਾਸਕ ਪਹਿਨੋ ਅਤੇ ਭੀੜ-ਭੜੱਕੇ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚੋ।
- ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਦਵਾਈਆਂ ਲਓ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ਖੂਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਉ।
- ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਸਰੀਰਕ ਮਿਹਨਤ ਤੋਂ ਬਚੋ।
- ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ।
ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਡਾ. ਵਿਭਾ ਵਰਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਆਮ ਅਤੇ ਐਕਟਿਵ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ, ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਾਰਜਾਂ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਮੇਂ-ਸਿਰ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਜਾਂਚ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ — ਅੰਗ ਦਾਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ
ਲਿਵਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮੈਡੀਕਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਜੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਅੰਗ ਦਾਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਤਾਂ ਕਈ ਜਾਨਾਂ ਬਚ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਖੁਸ਼ੀ ਵਾਪਸ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ।
